Kurioziteti, zanimljivosti, posebnosti mađarskih utvrđenja

Na obali Dunava u glavnom gradu, na južnom kraju uzvišenja Budimskih brda nalazi se Budimski zamak, koji je sa svojih 44.674 m2 najveće kraljevsko utvrđenje u zemlji i sedmo po veličini u svetu. Najveće utvrđenje na svetu, koje su sagradili nemački vitezovi 1274. godine, jeste zamak Malbork u Poljskoj, tri puta veći od zamka na Budimu. Naravno, sada ste se sigurno setili Versaja, samo što je to dvorac, kao i Katarinina palata u Sankt Peterburgu. Ali, da se vratimo Budimskom zamku! Prvi put je utvrđen posle jednog napada Mongola u 13. veku, kada su budimski žitelji potražili mesto pogodnije za odbranu. Zamak danas nosi obeležja raznih arhitektonskih stilova od gotike do baroka. Više puta je bio pod opsadom, a nakon toga je uvek obnavljan u stilu datog vremenskog razdoblja. Trenutno se u njemu nalaze mnoge javne institucije, kao što je, na primer, zvanična rezidencija premijera Mađarske u nekadašnjem Karmelićanskom manastiru. 

Najromantičnija ruševina u zemlji iz koje se pruža fenomenalna panorama na okolinu, a za posetioce je otvoren i sistem tunela, izvajanih u brdu ispod tvrđave. Ove ruševine se pominju i kao jedino pečinsko utvrđenje u zemlji i zaista nema nijedne druge tvrđave u Mađarskoj, čiji su hodnici delom izvajani u steni brda. Naravno, to nisu prave pećine, već prolazi i prostori izvajani u riolitu, vulkanskom tufu, nalik stambenim prostorima izvajanim u tufu u Nosvaju ili drevnim građevinama u Petri. Do ruševine tvrđave na visini od 296 metara vodi kameni put, šetnja traje oko 10 minuta. 

Prethodnica današnje tvrđave sagrađena je posle najezde Tatara, a proglašena je za kraljevsku tvrđavu za vreme Karolja Roberta. Porodica Tari, čije je tvrđava vlasništvo od 1388. osnovala je naselje Širok, koje je bilo mesto za naplatu carine. Krajem 16. veka tvrđava je ojačana i uvrštena u sistem pograničnih utvrđenja kao jedna od najjačih u prvoj borbenoj liniji Egera. Tu svoju funkciju nije ispunila, jer kada su Turci počeli sa opsadom, mađarski branitelji su radije napustili tvrđavu. Tako da, ovde nije došlo do ozbiljnije bitke ni tada, a ni kasnije. I pored toga, posle Rakocijeve oslobodilačke borbe 1713. Austrijanci su tvrđavu digli u vazduh, zatim je dugo propadala nenastanjena. 

Nije iznenađujuće što se utvrđenje i ruševine tvrđave na najvišem mestu u Mađarskoj nalaze blizu najviše tačke u zemlji. Naravno, ne blizu najvišeg vrha Kekeštete, nego blizu drugog najvišeg, a to je Galjatete. Na severozapadnom grebenu, na nadmorskoj visini od 837 metara nalazi se tvrđava Galjavar. Šančevi su relativno dobro vidljivi, ali je istorija utvrđenja nepoznata. Verovatno je bila zemljano utvrđenje u bronzano doba, na koje je u srednjem veku podignuta mala kamena tvrđava. Sa jedne strane je povezana 820 metara dugim grebenom sa vrhom Galjatete, a sa drugih strana zjape strmine duboke 250 metara.  

Sa južne strane vrha Galjatete, 25 metara niže nalazi se drugo utvrđenje na najvišoj tački u zemlji: Nješetvar. Tačnije u sredini između Nađ Galja (Nagy-Galya) i Kiš Galja (Kis-Galya), na visini od 800 metara drveće okružuje i pokriva ostatke nekadašnjih zidina. Ispod se vrlo jasno nazire oblik jedne kružne tvrđave. Imala je veoma duboke šančeve, bila je dužine 70, širine 35 metara. U početku je bila pagansko utvrđenje koje je u srednjem veku preuređeno u tvrđavu manjeg značaja. U šančevima se mogu pronaći starine iz raznih razdoblja. Najstariji pronađeni nalaz je nekoliko crepova iz doba Arpadovića. Najbliže naselje je Đenđeššoljmoš (Gyöngyössolymos). 

Jedno od najstarijih je zemljano utvrđenje u Sabolču. Smešteno u severnom uglu naselja na obali Tise, 12 km od Tokaja, iznad Rakamaza, naspram Tokaja, nalazi se najočuvanije, ujedno najveće gradište u Mađarskoj. Sam naziv upućuje na činjenicu da se ovde naselio Sabolč, jedan od vođa mađarskih plemena koja su se nastanila u Karpatskom basenu. To potvrđuju i zapisi Anonimusa, hroničara kralja Bele III. Sabolč je bio sin Eleda, jednog od sedmorice poglavara mađarskih plemena, osnivač porodične loze Čak.
Utvrđenje su, dakle, sagradili Mađari oko 950. po dolasku u novu domovinu.

Kako da zamislimo zemljano utvrđenje?

Kao podloga za zemljana utvrđenja, sagrađena od drveta i zemlje, korišćen je i kamen. Drvene grede su naslanjane jedna na drugu pomoću grana, a na kraju je sve posipano zemljom. To je bila učvršćena podloga gradišta. U slučaju utvrđenja u Sabolču zidovi su bili prosečno 11 metara visoki u odnosu na tlo unutrašnjeg dvorišta, a prema plavnom području su bili visoki i do 20 metara. Zemljano utvrđenje se ovde sa dve strane graniči sa Tisom, dok je sa treće strane iskopan kanal širine 7m, dubine 3 metra i na taj način je stvoreno veštačko ostrvo. Most je povezivao glavni ulaz ostrva sa kopnom. Na tri ugla utvrđenja verovatno je stajala po jedna stražarska kula. Danas se vidi samo trouglasti šanac, ali se i ovako može zamisliti prava veličina gradišta. Nedaleko od utvrđenja nalazi se manastir sa trobrodnom crkvom iz doba Svetog Ištvana, koji je posebno značajan i zbog toga što je kralj Sveti Laslo 1092. ovde održao svoj prvi zakonodavni sinod. Zdanje građeno u stilu romanike danas je u funkciji reformatskog hrama.

Zemljana utvrđenja iz 11. veka

Nešto kasnijeg porekla je zemljano utvrđenje Abaujvar pored reke Hernad, koje je vrhunac doživelo u periodu od 11. do 14. veka. Nekada je tu bilo rimsko naselje. Gradište je, verovatno, sagrađeno na uzvišenju sa zidinama od drveta, verovatno sa grudobranom. Žitelji su u 11. veku živeli u zemunicama i drvenim zgradama unutar utvrđenja. U to vreme ozbiljnije kamene zgrade bile su dom župana i jedna kamena crkva, čiju je izgradnju naložio kralj Ištvan, a koja je građena u skladu sa tada dominantnim stilom romanike. Utvrđenje su branili strelci sa lakim naoružanjem i oklopna konjica. Zemljano utvrđenje Boršod, koje se nalazi kod toka i močvarnog područja potoka Bodva, neposredno pored naselja Edelenj, sagrađen je slično na području gde može dobro da se brani. Na isti način su sagrađena i zemljana utvrđenja u Domonju ili u Đenđešpataku.